آداب سخن گفتن با دیگران از نظر اسلام
آداب سخن گفتن با دیگران از نظر اسلام چیست؟ از قدیم گفته‌اند که انسان پشت زبانش پنهان است و این یعنی ما باید مراقب آن چیزی که می‌گوییم باشیم. در اسلام توجه زیادی به ادب و آداب سخن گفتن شدن است و اگر طبق این آداب پیش بروید، بهترین سخنور خواهید بود. در این مطلب از عابدون آداب خوب حرف زدن را از نظر اسلام مورد بررسی قرار داده و آموزه‌های آن را در اختیار شما قرار خواهیم داد.
آداب سخن گفتن با دیگران از نظر اسلام
یکی از نعمتهایی که خداوند در قرآن مجید به آن اشاره فرموده، نعمت زبان و توانایی سخن گفتن است: «أَلَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَینَینِ * وَ لِسانًا وَ شَفَتَینِ» (سوره بلد، ۸-۹). این نعمت با آنکه حجم کوچکی نسبت به سایر اعضای بدن دارد، اما کارایی بسیار زیادی دارد و به همین علت هم می بینیم گناهان زیادی را برای این عضو بر شمرده اند.
در این گفتار در صدد آنیم که از دید قرآن کریم برخی خصوصیات گفتار و استفاده های صحیح و ناصحیح آن را بشناسیم تا سعی کنیم استفاده ما از این این عضو بدن، قرآنی باشد.
۱. در سخن گفتن مواظب باشید؛ چرا که تمام سخنانتان نوشته می شود:«وَ إِنَّ عَلَیکُمْ لَحافِظینَ * کِراماً کاتِبین» (سوره انفطار، ۱۰ـ۱۱)
۲. پاکان، در سخن گفتن نیز به پاکی هدایت یافته اند: «وَ هُدُوا إِلَی الطَّیبِ مِنَ الْقَوْلِ …» (سوره حج، ۲۴)
۳. سلام کردن، بهترین شروع برای آغاز سخن با مؤمنان: «وَ إِذا جاءَکَ الَّذینَ یؤْمِنُونَ بِآیاتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَیکُمْ…» (سوره انعام، ۵۴)
۴. سلام، اولین سخن ملائکه هنگام قبض روح پاکان: «الَّذینَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیبینَ یقُولُونَ سَلامٌ عَلَیکُمْ …» (سوره نحل، ۳۲)
۵. سلام، بهترین جواب جاهلان: «… وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلامًا» (سوره فرقان، ۶۳)
۶. کسانی مورد شفاعت قرار می گیرند که گفتارشان مورد رضایت خداوند باشد: «یوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِی لَهُ قَوْلاً» (سوره طه، ۱۰۹)
۷. محکم و مستدل حرف بزنید: «یا أیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا» (سوره احزاب، ۷۰)
۸. در نصیحت دیگران سخن گفتن با نرمی احتمال تأثیرش بیشتر است: «فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیّنًا لَعَلَّهُ یتَذَکَّرُ أَوْ یخْشی» (سوره طه، ۴۴)
۹. با پدر و مادر بزرگوارانه سخن بگویید: «… وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا» (سوره اسراء، ۲۳)
۱۰. با مردم به نیکی سخن بگویید: «… وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْنًا …» (سوره بقره، ۸۳)
۱۱. سخنان را بشنوید، اما به بهترینش عمل کنید: «… فَبَشِّرْ عِبادِ * الَّذینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ …» (سوره زمر، ۱۷ـ۱۸)
۱۲. وقتی سوار بر مرکب می شوید، این آیه را بخوانید: «… سُبْحانَ الَّذی سَخَّرَ لَنا هذا وَ ما کُنّا لَهُ مُقْرِنینَ و انّا اِلی ربّنا لَمُنقَلِبون» (سوره زخرف، ۱۳).
مهارت های گفتاری از نگاه امام رضا(ع)
ادب و آداب سخن گفتن در رفتارشناسی اسلامی مورد توجه و دقت بسیار زیادی قرار گرفته است. اسلام از مومنان می خواهد که در صحبت کردن مهارت های خاصی در پیش گیرند و بر اساس اصول اخلاقی و دینی در جامعه رفتار کنند. آنچه در ادامه می خوانید، مروری است بر مهارت های گفتاری که در بیانات و فرمایشات امام رضا (ع) بازتاب داشته است.
سخن گفتن، یکی از قابلیت ها و مواهبی است که دستگاه خلقت به بشر هدیه کرد. خداوند نه تنها استعداد سخن گفتن را به آ دمی هدیه کرد، بلکه توان گویش های متنوع را نیز به انسان داد. امروزه صدها زبان و هزاران گویش در سراسر جهان وجود دارد و این نشانه ای بر عظمت دستگاه آفرینش است. سخن گفتن، آداب و ویژگی هایی دارد که آدمی، بسیاری از آنها را در فطرت خویش دارد. مثلا همه انسان ها بر این نکته آگاهند که مناسب است با ادب سخن بگویند یا با زبان خود دیگران را آزار ندهند، اما برخی از آداب گفت وگو با تکیه بر عقل یا بر اساس متون دینی به دست می آید. اگر انسان اصول سخن گفتن و قواعد گفت وگو را بداند و این مهارت را به درستی اعمال کند، سخنی تاثیرگذار و سودمند خواهد داشت.
کلام بهتر است یا سکوت؟
آیا سخن گفتن اصل است یا سکوت کردن؟ مراجعه به احادیث نشان می دهد که گاهی بر برتری سکوت و بستن زبان تأکید شده است و زمانی انسان ها به شکستن سکوت و سخن گفتن ترغیب شده اند. مناسب است به هر دو دسته از روایت ها اشاره شود.
اولیای خدا ضمن بیان مسائلی، موضوع سکوت را پیش کشیده اند و به مخاطبان توصیه کرده اند تا جایی که امکان دارد، سکوت پیشه کنند.
محمد بن عبیده اظهار می دارد که روزی به محضر حضرت امام رضا(ع) وارد شدیم، آن حضرت به دنبال صالح بن سعید فرستاد. آنگاه که ما در محضر ایشان آماده شدیم، امام(ع) ما را موعظه کردند و فرمودند: میان قوم بنی اسرائیل عابدی بود، وی عابد نگشت، مگر آنکه 10 سال سکوت کرد. آنگاه که وی سکوتی 10 ساله کرد، عابد شد.
روزی مردی از شهر قم نزد امام رضا(ع) رفت و از ایشان درخواست موعظه کرد. آن امام همام اظهار داشتند: اتقُوا اللهَ وَ عَلَيْكُمْ بِالصمْتِ وَ الصبْرِ وَ الْحِلْمِ فَإِنهُ لَا يَكُونُ الرجُلُ عَابِداً حَتى يَكُونَ حَلِيما؛ تقوی الهی پیشه کنید و بر شماست که سکوت و صبر و بردباری داشته باشید. پس در حقیقت تا انسان بردبار نباشد، عابد نمی شود.
با بررسی دقیق روایت ها، نکته جالبی به دست می آید. زبان، پدیده ای مخاطره آمیز است و درباره آن، آلودگی ها و گناهان بی شماری مطرح می شود، به همین دلیل بر سکوت تاکید شده است. از این رو بهترین شیوه رهایی از آسیب های گفتاری و کم گویی است، اما اگر شخص بتواند سخنان خویش را مدیریت کند و به تعبیری «مدیریت زبان» داشته باشد، سخن گفتن از سکوت برتر است.
پس کلام یا سکوت به خودی خود بر دیگری ترجیح ندارد، بلکه بسته به شرایط درونی و بیرونی است. روزی از امام سجاد(ع) درباره کلام یا سکوت سوال شد، ایشان فرمودند: لِكُل وَاحِدٍ مِنْهُمَا آفَاتٌ فَإِذَا سَلِمَا مِنَ الآفَاتِ فَالْكَلَامُ أَفْضَلُ مِنَ السكُوتِ؛ برای هر کدام از سکوت و کلام آفت هایی است. پس درصورتی که از آفت ها ایمن باشند، کلام بهتر از سکوت است.
چگونه سخن بگوییم؟
اگر فردی تسلط بر زبان خویش داشت و دارای قدرت مدیریت گفته های خود بود، در این صورت، چگونه باید سخن بگوید؟ چه چیزهایی بگوید و چه چیزهایی نگوید؟ با مراجعه به فرهنگ رضوی، با پاسخ های جالبی مواجه می شویم:
1- نیکو سخن گفتن
یکی از مهم ترین عوامل برقراری ارتباط موثر این است که انسان شایسته و زیبا سخن بگوید. به بیان دیگر هم «سخن زیبا» و هم «زیبا سخن» بگوید. قرآن کریم بر این مهم پافشاری کرده است. به دو نمونه می توان اشاره کرد؛ نمونه نخست: آیه پنجم سوره نساء ناظر به مدیریت زبان است: و قُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً معْرُوفًا؛ و با آنان سخنی پسندیده بگویید.
در این زمینه به حدیث دیگری می توان تمسک جست. پیامبر خدا(ص) فرمودند: وَ إِمْلَاءُ الْخَيْرِ خَيْرٌ مِنَ السكُوتِ، وَ السكُوتُ خَيْرٌ مِنْ إِمْلَاءِ الشر؛ و سخن خوب از سکوت، بهتر و سکوت از سخن بد، بهتر است.
کلمه «إِملاءُ» به معنای تفهیم است، زیرا اگر کسی متنی را املا کند، مطلب برای مخاطب قابل فهم و برای او تفهیم می شود. در سخن مزبور ملاکی بیان شده و آن اینکه اگر سخن خوب باشد از سکوت بهتر است و اگر سخن بد، سکوت از آن بهتر است.
حضرت امام علی(ع) در سخنی زیبا جایگاه کلام و سکوت را چنین بیان می کنند: تمام خوبی ها در سه خصلت نگاه، سکوت و سخن جمع شده است. بنابراین هر نگاهی که در آن عبرتی نباشد، نگاه غافلانه، هر کلامی که ذکر خدا در آن نباشد، بیهوده و هر سکوتی که با تفکر آمیخته نباشد، غفلت است. خوشا به حال کسی که نگاهش عبرت آموز، سکوتش با تفکر و کلامش ذکر خدا باشد.
اگر احادیث بیان شده را بازبینی کنیم، معیارهای ذیل برای کلام به دست می آید: ایمن بودن از آفت های زبان، سخنی که حاوی مطالب مفید و کلام حاوی ذکر خدا باشد. درصورتی که سخن، معیارهای مزبور را نداشته باشد، سکوت ارجحیت دارد. واژه «معروف» از ریشه عرف است و به دو معنا به کار می رود: یکی، سکونت و طمانینه (آرامش) و دیگری گفتاری که همگان آن را نیک بدانند.
پس «قول معروف» به سخنی می گویند که آرامش بخش باشد و همگان آن را سخنی نیک به حساب آورند. بر این اساس می توان گفت هر کلامی که در قلب مخاطبان آرامش برقرار کند یا کلامی انسانی باشد یا موجب نوازش روح و فکر دیگران شود، سخن نیک است.
آیه 83 سوره بقره، فصلی دیگر درباره مدیریت زبان را نشان می دهد:
وَقُولُواْ لِلناسِ حُسْناً؛ و با مردم [به زبان] خوش سخن بگویید.
آیه شریف فوق با صراحت به اصل «سخن زیبا» اشاره می کند. در تفاسیر مختلف، «قول حسن» اینگونه تفسیر شده است: سخن زیبا، سخنی است که دوست دارید به شما گفته شود، پس همانگونه با دیگران سخن بگویید.
همچنین نکته جالبی به دست می آید و آن اینکه در آیه فرموده با همگان به زیبایی سخن بگویید، چه دوست، چه دشمن و چه بدزبان یا خوش زبان.
حضرت امام رضا(ع) در حدیثی زیبا بهترین انسان ها را اینگونه معرفی می کنند: کسی که سخنش نغز، شیرین و نیکو باشد، کسی که برای اطعام دیگران سفره بگستراند و کسی که در شب به نماز بایستد، درحالی که دیگران در خوابند.
سیرۀ معاشرتی معصومین (ع) با عموم مردم
در سیرۀ معصومین (ع) شیوۀ برخورد با مردم و تعامل و همزیستی با اقشار مختلف از محورهای مهمّی است که در خور توجّه و دقّت است. تأمّل در این شیوۀ برخورد ما را در شناخت سیرۀ معصومین (ع) یاری می‌کند. باری، چون رسول اکرم و ائمّۀ معصومین (ع) تجسّم عینی اخلاق قرآنی‌اند، طبعاً تعامل و رفتار آنها با عامۀ مردم هم ریشه در معارف قرآنی دارد. قرآن کریم خطاب به پیامبراکرم (ص) می‌فرماید:
«فَبِما رَحمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو كُنتَ فَظًّا غَليظَ القَلبِ لاَنفَضُّوا مِن حَولِكَ فَاعفُ عَنهُم وَ استَغفِر لَهُم وَ شاوِرهُم فِی الأَمرِ فَإِذا عَزَمتَ فَتَوَكَّل عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ المُتَوَكِّلينَ»[1]
ای پیامبر، پس به مهر و رحمتی از سوی خداوند با آنان نرمخوی شدی، و اگر درشت‌خوی و سخت دل بودی از اطرافت پراکنده می‌شدند، بنابراین از آنان بگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت و رایزنی کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکّل کن که خداوند متوکلّان را دوست می‌دارد.
در این دستور خدایی، رسول‌الله موظف شده‌اند که در قبال مردم نرمخویی را رعایت کنند و آنها را با مهر و عطوفت دریابند، زیرا این نرمخویی مایۀ اجتماع مردم می‌شود. در جای دیگر می‌فرماید:
«وَ إِذا جاءَكَ الَّذينَ يُؤمِنونَ بِآياتِنا فَقُل سَلامٌ عَلَيكُم»[2]
پس هرگاه آنان که به آیات ما ایمان دارند نزد تو آمدند به آنان بگو: سلام علیکم.
باید دقّت کرد که در این‌جا از لفظ سلامٌ علیکم استفاده شده است که بار معنایی ملایم و مهرآمیز و پرمحبّتی دارد. در معارف قرآنی با آیۀ دیگری برمی‌خوریم که می‌فرماید:
«وَ إِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلُونَ قالوا سَلاماً»[3]
و هرگاه جاهل و نادان با مؤمنان سخن گوید به او سلام می‌گویند.
یعنی خوب حرف زدن حتی با جاهلان. همچنین در جای دیگر به رسول‌الله (ص) امر می‌کند و می‌فرماید:
«خُذِ العَفوَ وَ أمُر بِالعُرفِ وَ أَعرِض عَنِ الجاهِلينَ»[4]
همواره ببخش و به نیکی و خوبی فرا بخوان و از نادانان روی بگردان.
این‌ها فرمان‌های الهی‌اند که به رسول‌الله (ص) فرموده است. مهر بورز، نرمخوی باش، از درشتخویی و سنگ دلی بپرهیز، برای آنان استغفار کن، با آنان مشورت و رایزنی کن، بخشنده باش، با جاهلان از درِ سلم و صلح در آی، همیشه مردم را به خوبی و نیکی فرا بخوان، و مانند این‌ها. اسلام دینی است اجتماعی و فعّال که در آن معاشرت با مردم و برادران دینی مورد تأکید قرار گرفته است. در سورۀ حجرات به آیاتی برمی‌خوریم که ما را در معاشرت با مردم یاری می‌رسانند. می‌فرماید: إِنَّمَا المُؤمِنونَ إِخوَةٌ؛[5] مؤمنان با یکدیگر برادر هستند. نیز پرهیز از غیبت، دوری از تهمت و سوء‌ظن و بدگمانی، خودداری از نهادن نام‌های بد بر یکدیگر از اموری است که در سورۀ حجرات آمده است.
